Francis Bacon trong con mắt các nhà văn

15/10/2020 – Nhân dịp triển lãm Francis Bacon tại Trung tâm Pompidou hồi đầu năm, nhà văn-nhà phê bình nghệ thuật Frank Maubert có cuộc trò chuyện với kênh France-Culture về cuộc gặp gỡ với danh hoạ Francis Bacon.

Xin chào Frank Maubert, cảm ơn đã đến với chương trình. Anh đã viết về những cuộc trò chuyện với Bacon trong một cuốn sách nhỏ được nhà xuất bản Gallimard ấn hành.Ông ấy ưa thích nói về những chủ đề gì ?

F.M : Thực sự là Bacon thích nói về mọi thứ. Tôi khá ngạc nhiên ngay những lần đầu gặp gỡ, ông ấy nói về mọi thứ một cách rất đơn giản. Điều tôi rất phục ở ông ấy là dù thế nào ông ấy cũng rất yêu cuộc sống. Và ông hầu như là tránh nói về tranh pháo.

– Các anh đã nói chuyện về mọi thứ và cùng trải nghiệm một số thứ, thậm chí cả đi chơi, ăn nhậu cùng nhau.. Ông ấy xem ra là một người rất thích thưởng thức cuộc sống (un bon-vivant). Người ta hay nhắc đến sự nghiện rượu của ông ấy. Chắc ông ấy cũng từng tâm sự với anh về điều đó.. Có thể đó chỉ là kiểu như một món ưa thích hay có thể do một sự phiền muộn nào đó trong cuộc sống ?

F.M : Ồ không, chắc không phải do phiền muộn đâu. Nếu có phiền muộn thì rượu đã giúp ông ấy quên đi rồi còn gì. Nhất là khi vẽ ông ấy không uống rượu đâu, ông ấy bảo khi vẽ ông thường uống nước suối cơ, rượu chả giúp gì sất.

– Anh tin thế chứ ?

F.M : Vâng, khi ông ấy nói vậy thì tôi cũng cố tin (cười)

– Anh có nói là hai người đã có nhiều thời gian cùng nhau, nhưng hình như anh chưa bao giờ tận mắt thấy ông ấy vẽ phải không ?

F.M : Tôi tin rằng có rất ít người thực sự chứng kiến lúc ông ấy sáng tác. Thậm chí đôi khi tôi cũng có những ý nghĩ khùng khùng là chả hiểu có phải chính ông ấy đã làm ra các bức họa đó không nữa (cười). Đùa thế chứ tất nhiên là ông ấy rồi. Vì có một họa sĩ Maroc tên là Yacoubi đã tận mắt thấy ông ấy vẽ, và cũng nhiều người nói với tôi về điều đó.

– Francis Bacon – một họa sĩ không bao giờ cạn kiệt cảm xúc, như anh mô tả, đã từng nói: « dù gì thì người ta cũng không thể bàn về hội hoạ. Chả ích gì ! Nghệ thuật là một thứ luôn luôn dở dang ». Bacon cũng không thích người ta bàn luận về tranh của ông ấy. Ông ấy thường từ chối giải thích về tranh của mình. Phải chăng đó là khả năng duy nhất để nói về nghệ thuật của ông ấy ?

F.M : Duy nhất hay không thì tôi không biết. Nhưng có lần tôi đi gặp ông ấy với tư cách nhà báo để tìm hiểu một số điều mấu chốt trong hội hoạ của ông ấy. Ông ấy rất kiệm lời, bởi ông ấy cho rằng hội hoạ là một chốn bí ẩn và mỗi người đều tìm thấy ở đó một phần của mình, thế nên không phải ông ấy là người phải giải thích cái quái gì.

– Vì sao anh muốn gặp Bacon ? Anh đã từng nài nỉ để gặp ông ấy bằng được phải không ?

F.M : Lần đầu tiên tôi phát hiện một bức của Bacon, không phải ở một galerie hay bảo tàng mà là ở điện ảnh, trong một bộ phim đen-trắng ở Paris… Tôi đã thấy hình ảnh một người đàn ông khoả thân vặn vẹo dày vò.. Ngay khi nhìn thấy nó, tôi thực sự bị rung chuyển, và tôi muốn biết nhiều hơn, tôi tự nhủ tôi phải gặp người đã làm ra nó.
– Anh đã gặp ông ấy, và rồi hai người còn gặp nhau nhiều lần sau đó ?

F.M : Vâng, chúng tôi gặp nhau ở London, rồi Paris.. Ông ấy thường gọi cho tôi hàng ngày vào buổi sáng sớm khoảng 6h30. Tôi khá ngạc nhiên, thậm chí lúc đầu tôi còn nghĩ đó là một trò đùa..

– Bacon không phải là người đơn giản. Anh đã gặp ông ấy… Ông ấy vừa điên rồ vừa thiên tài nhỉ.

F.M : Đúng, đúng đấy, đó là một tính cách đa dạng. Ông ấy là người rất khó nắm bắt. Có thể nói đôi khi thậm chí là phi lý. Một họa sĩ phi lý vĩ đại..

– Một số nhà triết học cũng quan tâm tới ông ấy để tìm hiểu nhưng có vẻ ông ấy chả mặn mà gì. Riêng với anh, ông ấy đã tâm sự khá nhiều, đặc biệt là các cảm hứng sáng tác.. thậm chí cả những gì ông ấy đọc. Ông ấy đã nói với anh về những tác giả và những cuốn sách quan trọng với ông ấy ?

F.M : Ông ấy có nói về các tác giả khác nhau, trong đó khá nhiều nhà thơ. Bởi vì thơ là một sự cô đọng các ý tưởng cho ông ấy những loé sáng .. Nhưng không chỉ thế, không phải chỉ là cac tác giả lớn như Eliot hay Shakespeare, mà còn cả những hình ảnh trong phim, trong sách báo cũ .. được cảm nhận và diễn dịch theo cách riêng của ông ấy..

– Nhiều tác phẩm triển lãm kỳ này được sáng tác vào thập niên 70, không thể tìm các mối liên hệ trực tiếp giữa văn học và sáng tác của ông ấy. Có thể nói, có gì đó như là sự chuyển hoá ngôn ngữ viết thành hình ảnh trong nghệ thuật của ông ấy, được giải phóng thành các hình tượng ?

F.M : Đúng rồi, đó là một sự giải phóng.. đặc biệt ông ấy tìm kiếm những hình ảnh rất dữ dội trong những gì mà ông ấy có thể đọc.

Trích đoạn một cuộc phỏng vấn Bacon :
Francis Bacon :  » ừ tôi biết, tôi tạo ra nhữnh hình ảnh.. thế đấy.. những người khác có thể nói cái họ nghĩ về tranh tôi. Còn đối với tôi, khi vẽ xong thì tôi để đó và không nghĩ nữa ».
– Tôi thấy rằng một trong các bức chân dung ông vẽ Michel Leiris, người ta có thể nói ông phải cảm nhận sâu sắc về ông ấy thế nào mới ra được như vậy.
Francis Bacon : « Tôi hy vọng thế, tôi cũng không biết nữa. Thế đấy ! Nhưng tôi vui là anh đã nghĩ vậy. Này anh, tôi vẽ những bức tranh này cho chính tôi. Tôi chưa bao giờ nghĩ sẽ sống bằng tranh đâu. Tôi vẫn nghĩ sẽ cố gắng làm việc khác ».
– Tôi biết là ông đã huỷ khá nhiều bức họa.
– Francis Bacon : Ừ.. cũng kha khá..
– Ông là một hoạ sĩ rất khó tính và đòi hỏi cao với chính mình ?
– Francis Bacon : « Cần phải vậy .. mà anh biết đấy, trong hội họa, những người sáng tạo giỏi đều là những nhà phê bình rất ác. »

– Ông ấy huỷ tranh.. Ông ấy đã rất nghiêm khắc với bản thân, hay ít ra là với chính các sáng tác của mình.

F.M : Vâng, ông ấy huỷ khá nhiều tranh. Ông ấy cũng nói với tôi như vậy..

– Vì sao thế ?

F.M : Vì sao ư ? Bởi vì tôi nghĩ ông ấy có những suy nghĩ khá sâu về nghệ thuật, đặc biệt là hội hoạ.. Vào khoảng thập niên 20 khi thấy những bức tranh của Picasso, có gì đó đã xảy ra trong ông ấy, ông ấy nói muốn trở thành hoạ sĩ. Trước đó ông làm về nội thất…

– Dù sao ông ấy cũng đã được công nhận khá sớm, chứ không bị hắt hủi, bị lãng quên như nhiều họa sĩ đương thời khác..

F.M : Không, không giống như đời Vangogh đâu… dù sao cũng có khá nhiều điểm chung với Vangogh đấy nhé, chẳng hạn trong những chấm phá, trong cách vẽ.. cũng gần gần một vài hoạ sĩ khác nữa, nhưng nhìn chung cũng có khá nhiều nét Vangogh trong đó.

– Người ta từng bàn luận về những ảnh hưởng văn học trong các sáng tác của ông ấy và tự hỏi không hiểu có sự diễn dịch hình tượng trong tranh từ ảnh hưởng văn học qua những gì ông ấy đã đọc không, nhưng có một bức tranh mà sau này anh phát hiện trong xưởng vẽ của ông ấy, bức đó có cảm hứng trực tiếp từ thơ của Garcia Lorca về cái chết đúng không ?

F.M : Vâng, ông ấy có nói với tôi lúc đó. Ông ấy mời tôi tới xưởng vẽ, nói là xưởng chứ đó là một căn phòng nhỏ như nhiều căn phòng bình thường khác thôi. Ông ấy đang vẽ dở bức đó và định quay nó úp vào tường để tôi khỏi thấy. Thế là tôi hỏi luôn: cái gì thế ? Ông ấy bảo: .. à, đó là bài thơ của Garcia Lorca về cái chết của con bò tót. Cực kỳ dữ dội và kinh hoàng… Ông ấy nghiên cứu sự tàn bạo, ông ấy cho rằng cuộc sống rất tàn nhẫn và vẽ như thế là còn nhẹ hơn hiện thực rất nhiều…

– Đúng là chúng ta thấy các chủ đề trong tranh ông ấy về sự tàn bạo, về cơ thể con người, sự dễ tổn thương, về cái chết, và thân phận con người..

F.M : Đúng đấy, có thể tóm gọn lại là những thân phận con người… Hiển nhiên là vậy.

– Tôi không biết anh có sở hữu một bức Bacon ở nhà không..

F.M : Ồ, không không… (cười bối rối)

– Có thể là một bức chép lại hay affiche trong phòng khách chả hạn ?

F.M : Không, trước đây tôi có một bức trong nhà tắm.. (cười)

– Nếu như phải chọn một bức của Bacon, anh sẽ nói…

F.M : Có thể là một bức về Đóng đinh trên thập giá hay một bức về sóng biển ông ấy vẽ giai đoạn cuối, hay là một nhân vật kiểu chủ ngân hàng… nhưng dù gì thì nó cũng kể câu chuyện về sự khốc liệt của các bản thể, trong những trạng thái thất thần, cô đơn tuyệt vọng … Ngay cả khi ông ấy vẽ một con vật như con chó chả hạn ..

– Những khốc liệt thực tế đó trong đời sống đã tác động ông ấy .. Bacon cũng ảnh hưởng nhiều từ văn học, nhưng chính ông ấy cũng là nguồn cảm hứng cho các nhà văn. Vậy anh thấy gì ở ông ấy ? Có sự đồng điệu nào mà anh đã kết nối và phát triển cùng ông ấy ? Có vẻ cũng khá trầm và nặng phải không ?

F.M : Vâng, khá nặng đấy ! Không có sự thư giãn ở tranh của Bacon đâu, nhưng nó rất tuyệt vì có biết bao thứ mà ta có thể tưởng tượng, nó vừa vô lý vừa bí ẩn.. nó cho những khả năng mà mỗi người đều có thể thấy mình ở đâu đó…Mà không phải là chỉ tưởng tượng đâu. Cuộc sống riêng của ông ấy thậm chí còn tệ hơn cả những gì ông ấy vẽ nữa ý chứ, ít nhất cũng có 3 vụ tử tự kinh khủng của những người gần gũi thân cận nhất với ông ấy ..

– Vâng, như anh viết, ông ấy dễ vỡ, nhưng cũng cực kỳ lịch lãm và nồng hậu. Người ta cũng không thể tả ông ấy như yêu quái được 🙂

F.M : Tôi nghĩ rằng ông ấy có tính cách đa đạng, nhiều góc cạnh. Ông ấy hoàn toàn có thể là một người lịch lãm, tế nhị ở mặt này, và rồi bốc đồng, hung hăng ở một mặt khác.

Trích lời Bacon: « Tôi vẽ theo figuratif (phong cách biểu hình) bởi vì tôi chả quan tâm đến trừu tượng, và tôi nghĩ mục đích của hội họa không phải là để trang trí. Nên nhớ, nghệ thuật là nhân tạo. Ừ cũng có một khía cạnh trừu tượng nào đó, nhưng figuratif muốn đi xa hơn, bởi vì sau cùng thì trừu tượng chả có lý gì trong khi với figuratif ta luôn có lý do để bắt đầu và trở lại, trở lại với sự thật bằng cách đi vòng, một đường vòng lớn.. »

– Bacon đã đi một vòng lớn. Còn nhà văn Maubert thì từng kể về những tai nạn, sự tình cờ, tính ngẫu nhiên.. trong quá trình sáng tạo của ông ấy.

F.M : Điều đó rất quan trọng. Người ta đã nói nhiều về các sự kiện tình cờ, những tai nạn trong cuộc đời ông ấy. Ông ấy cũng là một tay chơi lớn đấy nhé. Ông ấy từng chơi sòng bài nơi mà phần nhiều là các ngẫu nhiên may rủi tình cờ, so với các trò khác..- Người ta có thể nói về tranh Bacon, về những góc tăm tối tàn bạo nơi con người. Ông ấy lột trần sự tàn bạo .. Có gì đó gần với Caravage ở mức độ căng thẳng, như ông ấy vẫn nói « chạm tới hệ thần kinh của nguời xem ».

Olivier-Giesbert : « Tôi rất phục Bacon, nhưng tôi nghĩ gần như là không thể nào mà yêu đuợc. Thật khủng khiếp khi phải thấy những gì trong tranh của Bacon..Tôi không biết có chịu được không. Tôi thích sống trong thế giới của Cézanne, có lẽ tôi thích sống trong những bức tranh bình yên hơn.. Chứ mà có một bức của Caravage hay Bacon trong nhà thì … kiểu như bắt buộc phải nghĩ về cái chết từng giây phút một ý. »

Nhà văn Yannick Haenel: « cái yếu tố kịch tính trong tranh của Caravage từ nền đen sẫm của thế kỷ 16, chúng ta thấy lại trong tranh Bacon, hoàn toàn cách biệt với tính lý tưởng hoá. Tôi nghĩ cả Caravage và Bacon đều căm ghét chủ nghĩa lý tưởng. Họ từ lâu đã hiểu thời Phục Hưng qua rồi, và sự hoà hợp của đời sống với trang trí chỉ là giả dối. Cả hai đều chống lại sự giả dối đó bằng hành động. Cơ thể thì trần trụi , bộ phận sinh dục phơi ra đó, tính khốc liệt tự nó mang sự liên kết xã hội.. Và họ vẽ điều đó chứ không phải là yêu thích điều đó. Họ không phải là những người đứng về phía thiện hay phía ác. Cũng như nhiều nghệ sĩ lớn khác, họ chứng kiến một cách mãnh liệt những gì diễn ra. »

Vẽ – đối với Bacon là một nhu cầu sống còn, như anh cũng đã nói: « Nghệ thuật là một tiếng thét để tuyên chiến với sự ngột ngạt. »

Bài hay quá nhưng dài nên tạm dịch các ý chính để lưu giữ. Bạn nào cần thì xem bản gốc ở đây nhé.

https://www.youtube.com/watch?v=fZTO3nK11ds