Goya, một tầm vóc vĩ đại.

Bắt rễ từ thế kỷ 18 – 19, nghệ thuật của Goya dường như đang biến hoá trước mắt chúng ta.
Các tác phẩm thời kỳ đầu của ông mang phong cách của họa sĩ chế độ xưa (thời trước cách mạng Pháp), trong khi sau năm 1792, chứng kiến những nỗi kinh hoàng và thất vọng, người nghệ sĩ với tài năng riêng cho chúng ta thấy nghệ thuật của ông mang những tầm nhìn tuyệt vời.

Goya sinh năm 1746, trước Mozart 10 năm, trước Beethoven 24 năm. Ông 46 tuổi khi Cách mạng Pháp nổ ra, 57 tuổi vào năm 1800. Do vậy ông là người của thế kỷ 18. Nhưng ông đã sống khá lâu – cho đến tận năm 1828. Các tác phẩm của ông chứa đựng những khía cạnh hoàn toàn mới và có tính dự báo tương lai, đến nỗi nó thậm chí thuộc về thế kỷ của Delacroix, Baudelaire và Manet. Cả ba cũng tỏ lòng thành kính với thiên tài của ông. Việc có gốc rễ cả từ thế kỷ 18 và 19 khiến các tác phẩm của Goya rất đa dạng và phong phú.

Cách mạng và sự đổ vỡ.
Người ta thường cho rằng khúc ngoặt quyết định là vào năm 1792. Khi một căn bệnh rất nặng suýt giết chết Goya, buộc ông phải điều trị dài ngày và khiến ông bị điếc vĩnh viễn. Cơn lốc các sự kiện chính trị cũng góp phần vào sự đổ vỡ này. Cách mạng Pháp gây những hậu quả nghiêm trọng ở Tây Ban Nha. Nhóm Ilustrados, đại diện Tây Ban Nha của phong trào Khai sáng, những người chia sẻ lý tưởng của các triết gia Pháp cùng với Goya, bị săn lùng: các bộ trưởng Floridablanca, Cabarrus, Jovellanos, Ceán Bermúdez, Saavedra, tất cả những người bảo vệ họa sĩ, đều bị tù đày hoặc lưu vong.

Căn bệnh của Goya, vẫn còn là một bí ẩn, cũng có thể được hiểu như dấu hiệu của tình trạng bất ổn giữa hai ngả: ông ủng hộ lý tưởng của phong trào Khai sáng và Cách mạng, nhưng đồng thời ông cũng là Họa sĩ của triều đình (Pintor de Camera), thành viên của Hàn lâm viện, có liên hệ bản chất với hệ thống quân chủ mà ông đã nỗ lực leo lên từng bậc với tham vọng đạt đến đỉnh cao. Sự khác biệt này có thể chịu được ở mức độ nào?

Tuy nhiên, sau một thời gian dài dưỡng bệnh tại nhà người bạn là Sebastiàn Martinez ở Cadix, Goya không còn là một họa sĩ như trước nữa. Năm 1794, ông gửi đến Hàn lâm viện một loạt mười một bức tranh, trong đó ông viết, ông đã để cho “tính ngẫu hứng và phóng tác” được hoàn toàn tự do. Đó là những bức tranh với các cảnh cháy nổ, đắm tàu, nhà tù và trại điên, mang đặc điểm thực tế của những thứ được chứng kiến, chứa  thông điệp ngầm qua những tưởng tượng hãi hùng. 

Họa sĩ triều đình
Sinh ra gần Zaragoza, có cha là một thợ thủ công và mẹ xuất thân từ một gia đình quê nề nếp, Francisco Goya học nghề với một người thầy trong vùng, José Luzán, sau đó thi trượt mấy lần trong các cuộc thi vào Hàn lâm viện San Fernando ở Madrid. Tài năng của Goya không sớm bộc lộ.

Liệu ông có giống với « gã beo béo » mà nhà văn Pierre Michon tưởng tượng (trong Ông chủ và người hầu) ? Gã tỉnh lẻ thô kệch bị lóa mắt bởi bao hình ảnh lộng lẫy trong các cung điện của Madrid cũng như sự hào hoa của xã hội thượng lưu và vẻ kiêu kỳ của các đại tiểu thư không bao giờ với tới ? Lóa mắt và choáng ngợp bởi tham vọng đạt được điều đó, gia nhập với họ và trở thành họa sĩ vĩ đại của thế giới, tiếp cận các đại tiểu thư xinh đẹp …? Mọi người cho rằng với bức chân dung tự họa năm 1771, đầy sinh lực và vững vàng, hé mở phần nào trình tự tiến triển trong sự nghiệp của ông.

Trở về sau một thời gian nghiên cứu ở Ý, ông nhận được những đơn đặt hàng đầu tiên từ các nhà thờ ở Saragosse và giới quý tộc Aragon. Ông cưới Maria Josefa Bayeu, chị gái của anh em nhà Bayeu, những họa sĩ Aragon có tiếng và thân thiết với Anton Raphael Mengs, người khá ảnh hưởng đến sự nghiệp của ông sau này. Nhờ sự bảo trợ của Francisco Bayeu, ông được vào Xưởng sản xuất thảm Hoàng gia, nơi trong suốt mười lăm năm, ông đã vẽ rất nhiều, mang lại thu nhập đều đặn và xác định vị thế của ông.
Với mục đích trang trí cho cung điện của hoàng tộc, những tấm thảm trình bày các chủ đề vui vẻ, những cảnh phổ biến như Lối đi dạo ở Andalusia, nơi có các sự kiện hoành tráng, các trang phục dân tộc … Nhưng thành công phụ thuộc vào sự công nhận của Viện Hàn lâm. Goya được nhận vào đó vào năm 1780; mười lăm năm sau, ông thay thế Francisco Bayeu đảm nhiệm việc quản lý viện. Đồng thời, ông trở thành họa sĩ vẽ chân dung chính của tầng lớp quý tộc Tây Ban Nha, được sự ủng hộ mạnh mẽ từ các Công tước xứ Osuna và Medinaceli cũng như chủ ngân hàng Cabarrus.

Tự do chói sáng.
Năm 1799, ông được bổ nhiệm làm Họa sĩ đầu tiên của nhà vua. Gia đình Charles IV, bức chân dung tập thể cỡ lớn được vẽ vào năm 1800, đánh dấu đỉnh cao của sự nghiệp chính thức, được sánh ngang với bức Thị nữ Les Menines của Vélasquez (một trong ba người thầy của ông, cùng với Rembrandt và mẹ thiên nhiên, như ông tuyên bố). Ông đã trưởng thành từ những bài học của người thầy đầu, để đạt được một phong cách quyết đoán, táo bạo, quyến rũ, nhưng vững vàng và dễ chịu hơn so với kỹ thuật điêu luyện quý phái của bậc thầy Sevillian. Ông cũng khẳng định tính độc lập trong nghệ thuật của mình qua sự thông tường đáng kinh ngạc khi nhìn vào các người mẫu: những người mẫu này bị méo đi bởi những tật xấu, đến mức trông như những biếm họa.

Không lâu trước đó, vào năm 1798, ông vừa hoàn thành một công trình hoành tráng, những bức bích họa ở Nhà thờ lớn San Antonio de la Florida, nơi ông được sánh ngang với Tiepolo, nhưng bằng một phong cách hiện thực và dân dã  rất riêng. Đó cũng là giai đoạn ông qua lại với nữ công tước xứ Alba, và hình ảnh hai thiếu gia, một người có quần áo và một người khỏa thân, với những cử chỉ rõ ràng khiêu khích trực tiếp người xem, đã ám ảnh Manet.
Trong những năm 1790, Goya đạt đến đỉnh cao của sự nghiệp và nghệ thuật. Nhưng đó cũng là thập kỷ đau đớn khủng khiếp với ông do bệnh tật gây ra. Kể từ đó, hội họa của ông vừa đạt được sự tự do tuyệt vời vừa bắt đầu hướng tới các chủ đề kịch tính, u ám hay ma mị: những cảnh đấu bò tót, những kẻ giết người, mất trí, kẻ ăn thịt người, ác quỷ và phù thủy …

Nghệ thuật chạm khắc vốn quen thuộc với ông, và ông đã khắc một phần lớn các kiệt tác của Velasquez, rồi sau đó là một loạt các tác phẩm như: Sự bất chợt (Les Caprices), Thảm họa chiến tranh (Les Désastres de la guerre),  Đấu bò (La Tauromachie), Sự khác biệt (Les Disparates, còn gọi là Ngạn ngữ) – tạo thành một kỳ tác trong kiệt tác, một tượng đài khổng lồ của bóng tối hấp dẫn và đáng sợ, có lẽ là phần tuyệt đối nhất của thiên tài Goya.

Bức tranh Thảm họa, nửa thực nửa ảo, ngụ ý về những hành động tàn bạo của quân đội Napoléon từ năm 1808 trong cuộc xâm lược và chiếm đóng Tây Ban Nha. Lần đầu tiên trong nghệ thuật phương Tây, sự tàn bạo và kinh hoàng của hành vi con người được phơi ra dưới ánh sáng trực diện, không một chút sắc thái mang tính anh hùng hay lãng mạn. Hai tấm tranh lớn, La Charge des Mameluks, ngày 2 tháng 5 năm 1808 và Les Fusillades, Vụ nổ súng ngày 3 tháng 5 năm 1808, đều tưởng nhớ những sự kiện bi thảm này. Bức thứ hai đã trở thành một trong những biểu tượng to lớn của hội họa phương Tây và là biểu tượng được thế giới ngưỡng mộ về tính tử đạo của các dân tộc bị áp bức.

Hành trình đến tận cùng của bóng đêm.
Sau khi người Pháp rời khỏi, việc Ferdinand VII trở lại ngai vàng Tây Ban Nha đã kéo theo một làn sóng đàn áp chống lại phe Tự do. Goya, lúc này đã già, bị điếc, rời xa triều đình và Hàn lâm viện, thấm đẫm một chủ nghĩa bi quan cay đắng, nhưng lại khiến nghệ thuật của ông mang một tầm vóc vô cùng lớn lao. Năm 1819, ông chuyển đến một ngôi nhà mới ở ngoại ô Madrid, Quinta del Sordo (Ngôi nhà của người điếc), nơi ông trang trí tường bằng những bức họa u ám: những hình ảnh tuyệt vọng về một nhân loại không thể cứu vãn với sự ngu dốt và mê muội, bạo lực mù quáng và cái ác, được vẽ theo kiểu những biến dạng đáng sợ. Ông mang phong cách của chủ nghĩa biểu hiện một thế kỷ trước khi trào lưu chính hình thành.
Sự phục hồi của chế độ chuyên chế vào năm 1823 khiến ông lo sợ cho tự do của mình. Lấy lý do đi chữa bệnh, ông đến lưu vong ở Bordeaux, và sống bốn năm cuối đời ở đó cùng cô Leocadia Zorilla, người đến với ông sau khi vợ mất. Hơn 80 tuổi, Goya không mất đi chất nghệ thuật của mình, ông vẫn tiếp tục trải nghiệm. Những kiệt tác cuối cùng, như bốn tấm thạch bản chủ đề đấu bò, những bức họa nhỏ trên ngà voi hay bức tranh tuyệt vời mà họa sĩ tiền-ấn-tượng gọi là Cô bán sữa ở Bordeaux .. chứng minh tính sáng tạo nguyên vẹn và sức mạnh của một nghệ thuật vĩ đại lan tỏa. Bởi vì nó quan tâm đến thực tại, bao gồm cả những gì đen tối nhất, theo cách trực diện nhất, và bởi vì nó dò tới những góc hiểm hóc nhất trong tâm hồn con người, nơi ẩn náu những phi lý và điên rồ, nghệ thuật của Goya như soi sáng cho cả thế kỷ tương lai và báo trước những dòng chảy lớn của thời kỳ hiện đại.

(lược dịch từ Connaissances des Arts – số tháng 3/2021)