Bí ẩn và trịnh trọng, luôn được giới thiệu như một nữ quí tộc cao cấp, người hướng Picasso tới tính hiện đại, Olga Khokhlova là chủ đề của một cuộc triển lãm đặc biệt từ 23 đến 3/9/2017 tại bảo tàng Picasso (Paris). Nữ diễn viên ballet Nga, người vợ đầu tiên của Picasso, hiện ra trong một ngày mới, qua những tài liệu do Joachim Pissarro, đồng tổ chức triển lãm, giới thiệu .
– Thưa ông, triển lãm này hình thành như thế nào ?
Nhờ có bạn tôi là Bernard Ruiz-Picasso, cháu trai của họa sĩ, người cũng là đồng tổ chức cuộc triển lãm này. Anh được thừa kế một vali đầy thư từ tài liệu bản thảo.. từ bà nội, mà anh thậm chí còn không đựoc gặp, vì bà mất năm 1955, và năm 1959 thì anh mới ra đời. Một hôm Bernard nhờ tôi xem xét các tài liệu này. Tôi hơi bị sốc trước đống tài liệu nhói tim này. Đó là những thư từ Olga nhận được từ gia đình, từ một số cựu quan chức cao cấp sa hòang ở Nga sau cuộc cách mạng. Cô đã không bao giờ gặp lại họ nữa. Họ đã kể về những đau đớn, về những ức chế mà họ phải trải qua . Bố cô mất tích năm 1921, có lẽ chết vì đợt sốt rét lúc đó.
– Ông đã phản ứng thế nào ?
Tôi vừa bị ngộp vừa có cảm giác say mê. Đối với một nhà sử học, thật là khủng khi bỗng tìm thấy nguồn tư liệu về một nhân vật quan trọng như vậy trong đời Picasso. Vào một ngày hòan tòan mới, cô hiện ra khác hẳn người phụ nữ xa cách và lập dị mà người ta vẫn mô tả. Thế hệ các chuyên gia đầu tiên về Picasso, vào thập niên 50, biết đến Olga vào lúc cô ấy gần như phát điên. Cô thậm chí phải vào điều dưỡng tại một viện về tâm thần. Lúc đó, người ta đã tập trung vào những câu chuyện về sự lập dị của cô, về tính cách sở hữu …v v.. Vâng, cô lúc đó có ghen tuông, nhưng ai mà không bị như vậy với một người chồng như Picasso ? Ngay năm 1927 ông đã đi lại với Marie-Therese Walter . Ngừoi ta cũng rỉ tai nhau về một Picasso quí tộc hóa với Olga, trở về với chủ nghĩa cổ điển trong tranh, với một sự ám ảnh về một khuôn mẫu trừu tượng và được lý tưởng hóa. Hòan tòan không phải vậy. Nguời mẫu của ông, trong con mắt ông, bằng da bằng thịt, tên là Olga. Ông đã thể hiện cô không biết bao nhiêu lần. Một cuộc đối thọai sâu sắc và mãnh liệt giữa họa sĩ và người vợ – người mẫu, nàng thơ của ông . Mối quan hệ của họ đã rất say sưa . Trong đống tài liệu, thậm chí có cả một « lời thề tình yêu » mà họ đã viết vào năm cưới nhau: »Chúng tôi, ký tên dưới đây, Olga Koklova và Pablo Picasso sẽ cùng nhau sống hòa hợp và yêu thương cho tới tận lúc chết . Ai phá vỡ cam kết này sẽ bị tội chết. »
-Vậy là cuộc triển lãm này mang tính phục hồi lại ..
Tôi thích dùng từ « chỉnh sửa » hơn. Tôi đã thử nghiệm với John Richardson, một trong những chuyên gia về Picasso khá có tiếng. Ông ấy đã nhận ra rằng cái chân dung mà ông miêu tả Olga trong cái tiểu sử hòanh tráng kia chỉ là một phần và hơi cảm tính. Ông thậm chí còn thú nhận đã không dám nói chuyện với cô khi chạm mặt cô lần duy nhất ở khách sạn phố Beaux-Arts. Thật lạ, chuyện về Olga được dựng lên mà không có cô ở đó.
– Vậy ông sẽ miêu tả về cô ấy như thế nào, với sự soi sáng của các tài liệu mới này ?
Đó là một người đàn bà nhiều đau buồn . Hãy nhìn tất cả những bức tranh mà trong đó cô đang đọc sách. Trong suốt nhiều thập niên, người ta cứ nghĩ cô đọc Dostoievski. Thực ra, cô đang đọc đi đọc lại những tin tức từ quê hương , những tin tức khiến cô nát lòng. Mẹ cô, bà Lydia, là nhân vật trung tâm của bi kịch. Bà không hợp lắm với cô con gái thứ hai, Nina, nên dồn hết tình yêu thương cho Olga mà bà đã không gặp từ năm 1915. Hoàn cảnh của họ ở Mouscou lúc đó thật bi đát. Họ sống chật chội trong một studio của phường, không có lò sưởi và thường phải đối phó với lũ rệp . Bà mẹ đã hy vọng Olga sẽ đến đón bà.
– Và điều đó đã không được thực hiện ?
Đó có lẽ là sự tổn thương thầm kín nhất của Olga. Thời đó, Picasso đã rất giàu và ông cũng tỏ ra khá hào phóng bằng cách gửi tiền giúp. Mẹ của Picasso thậm chí còn liên lạc với bà Lydia. Khi đọc những thư từ này, tôi bỗng hiểu ra rằng Picasso, một họa sĩ với cái tôi hơi quá, không muốn mẹ vợ mình gia nhập vào cái nôi sáng tạo mà ông đã tạo dựng với Olga và con trai Paul. « Cuối cùng, mẹ đã hiểu rằng chồng con không thực sự muốn gặp mẹ » – bà Lydia viết trong một lá thư. Đối với Olga, đó hẳn là một cơn ác mộng khủng khiếp.
Tôi rất muốn có bằng chứng về sự im lặng của cô về cuộc sống với Picasso . Chúng tôi hiện không có những văn bản viết, tôi vẫn hy vọng một ngày nào đó tìm thấy nó ở Nga, nhưng bà Lydia thường xuyên hỏi chi tiết về cuộc sống của họ, và Olga đã không cho bà biết. Một chi tiết đau lòng khác: vào ngày cưới, cô bị thương ở chân và buộc phải bỏ khiêu vũ, một điều khá kiêng kị. Sau này là sự đau đớn nữa khi con trai Paul ở với bố sau khi họ chia tay. Bernard Picasso đã nói với tôi rằng bố anh không bao giờ nói về mẹ anh .
– Ông cũng là hậu duệ nhà Pissarro, cũng nổi tiếng lúc này với hai triển lãm ở Paris. Điều đó có một vai trò nào đó trong thiên hướng của anh ?
Có lẽ vậy, dù tôi học triết học ra. Lúc đầu, tôi lao vào học triết học Đức, Kant và Fichte, nhưng rồi môn lịch sử nghệ thuật đã kéo tôi đi . Lúc đó tôi chả biết gì về truờng phái ấn tượng. Tôi chỉ thích trường phái tối giản và các nghệ sĩ như Carl Andre. Rồi khi tìm hiểu về các đền thờ của Monet và khía cạnh seriel của họ, tôi đã gặp gỡ Daniel Wildeinstein, người hỏi tôi rằng : Vì sao anh không nghiên cứu Pissarro ? Hai tuần sau, anh gửi vé máy bay để tôi tới học với chuyên gia lớn nhất về ông nội tôi. Điều khôi hài là ông có một ngôi nhà ở Eragny-sur-Epte , không xa Boisgeloup, lâu đài mà Picasso mua năm 1930. Một hôm, đi thăm Bernard ở Boisgeloup , tôi bỗng sững lại trước tháp nhỏ của một nhà nguyện cũ. Từ lâu tôi vẫn giữ một bức màu nứơc của ông nội tôi. Quan hệ hàng xóm giữa Picasso và Pissarro ít được biết đến, nhưng tôi tin có những ảnh hưởng qua lại nào đó.
Olga trong nhiều tranh của Picasso được thể hiện thường là buồn, đôi khi đang đọc hoặc vẽ viết gì đó..
( Point de Vue, số 3584, tháng 4/2017)
Vân Lê 